Büyük Türk seyyahı Evliya Çelebi’nin vefatının 340. yıl dönümündeyiz. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini ve diğer memleketleri dolaşarak Türk kültür tarihinde örneğine rastlanmayan büyük bir seyahatnâme kaleme almış ve günümüzde önemi giderek artan bu eseriyle âdeta bütünleşmiştir Evliya Çelebi. Bu sebepten Marco Polo, İbn Battuta, Kristof Kolomb gibi dünya çapında tanınır ve bilinir. İstanbul doğumlu olduğunu bildiğimiz müellif, eserini hayatının son yıllarını geçirdiği ve o dönem Osmanlı sınırları içerisinde bulunan Mısır’da yazmış. Eserinin orijinal adı Târîh-i Seyyâh Evliyâ Efendi’dir. Arapça “gezmek, gezi” anlamındaki “seyâhat” ile Farsça “mektup” anlamındaki “nâme” kelimelerinden oluşan seyâhat-nâme “gezi mektubu, gezi eseri” mânasına gelmektedir. Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında bu türde çok sayıda eser verilmesine rağmen seyahatnâme dendiğinde akıllara önce Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâme” adlı eseri gelir. Buna binaen müellifin eserinin orijinal adı adeta unutulmuş ve tür adı ile eser adı iç içe geçmiştir. Evliya Çelebi, eserini İstanbul’daki Hacı Beşir Ağa’ya göndermiş, Hacı Beşir Ağa da bu eseri çoğaltarak Türk kültür ve yazın hayatına belki de kritik bir destekte bulunmuş. Evliya Çelebi’nin Târîh-i Seyyâh Evliyâ Efendi (Seyahatnâme) adlı eseri ülkemizde birçok kez kısaltılarak, sadeleştirilerek, orijinal metinleri ile ya da farklı yaş gruplarına uyarlanarak yayımlandı ve yayımlanmaya devam ediyor. Uzun yıllar Yapı Kredi Yayınları ve Seyit Ali Kahraman’ın gayretleri sayesinde oldukça başarılı Seyahatnâme yayımları yapıldı. Şimdi de Yeditepe Yayınları ve Seyit Ali Kahraman’ın uhdesinde kademeli olarak tekrar yayımlanmaktadır. Bunun dışında hem Evliya Çelebi hem de Seyahatnâme üzerine yapılmış çok sayıda akademik ve edebi eser mevcut. Bu yazımızda yeni çıkan kitapların yanında Evliya Çelebi ve Seyahatnâme üzerine yapılmış çalışmalardan hazırladığım bir seçkiyi sizlere sunuyorum. İyi okumalar dilerim.
YENİ ÇIKANLAR
Uzak Dağlar ve Hatıralar
Orhan Pamuk / Yapı Kredi Yayınları
Orhan Pamuk’un resimli ve özel hatıra defterlerinden seçmeler… Orhan Pamuk, on dört yıldır her gün küçük not defterlerine notlar alıyor ve resimler yapıyor. Pamuk sayfalarda günlük hayatını, güncel gelişmeleri, duygularını, yazmakta olduğu romanların sorunlarını anlatıyor ve tartışıyor. Bazan roman kahramanlarıyla konuşuyor, bazan bir rüyasını ya da bir yolculuğu anlatıyor, bazan da manzara resmi ya da mutluluk hakkında fikir yürütüyor. Pamuk bir sayfadaki bir resme ya da yazıya üzerinden aylar hatta yıllar geçtikten sonra yeni renkler ve kelimeler de ekliyor. Böylece defter sayfaları yazılarla renklerin ve şekillerin iç içe geçtiği ve yeni manaların araştırıldığı yoğun, zengin ve benzersiz resimli sayfalara dönüşüyor. Pamuk defterindeki binlerce sayfadan Uzak Dağlar ve Hatıralar adını verdiği bu seçkiyi düzenlerken, özel bir hatırası olan bir rüya üzerinden hayatını bütün açıklığıyla hem kelime hem de resim olarak ortaya koyuyor. Bu kitap Pamuk’un okurlarınca bilinmeyen-günce tutan ressam yanını, günlük hayatını, şaşırtıcı hayallerini ve deneyimlerini okura ulaştıracak ve dünyaca ünlü yazarı bir insan olarak tanımamıza ışık tutacak. Umberto Eco: “Orhan Pamuk’un çılgınlığında deha var.”
Diyaloglar & Dünya Edebiyatı Üzerine
Murat Gülsoy & Ayfer Tunç / Can Yayınları
“Diyaloglar dizisine başladığımızda önceliği bizi biz yapan yazarlara verdik. Ardından az bilinen başyapıtlar olarak nitelediğimiz bir diziyle devam ettik. Sonra edebiyatın genç kaynaklarına yöneldik. Dünya edebiyatından genç veya Türkçeye yeni çevrildiği için genç saydığımız yazarları mercek altına aldık. Bir kitapla derinlemesine ilişki kurmanın en verimli yollarından birinin onun üzerine farklı bakış açılarıyla tartışmak olduğunu Diyaloglar sayesinde bir kez daha deneyimlemiş olduk.” Edebiyatımızın önemli isimlerinden Ayfer Tunç ve Murat Gülsoy’un 2013’ten bu yana Diyaloglar adı altında gerçekleştirdikleri etkinlikler sözden yazıya dönüşüyor. Edebiyatseverlerin büyük ilgiyle takip ettiği buluşmaların video kayıtlarından derlenerek hazırlanan bu kitap, farklı coğrafyaların ve zamanların edebiyatlarıyla sanata, teknolojiye, tarihe, günümüzden geleceğe bir köprü oluşturarak kendini çoğaltan kaynak bir metin haline geliyor. Dünya Edebiyatı Üzerine Diyaloglar Roberto Bolaño, Guillermo Rosales, Thomas Bernhard, Sâdık Hidâyet, Dag Solstad, Sophie Mackintosh, Hang Kang, Erlend Loe, Jack London, Carlos María Dominguez gibi çeşitli kıtalardan yazarların ilgi gören ve gelecekte de ilgi görecek olan romanları aracılığıyla dünyanın ortak kültürünü okurun dikkatine sunuyor.
Yaratma Yeniden Yaratma
Northrop Frye / Ketebe Yayınevi
Edebiyat teorisine yaptığı dahiyane katkılarla, yaşadığı yüzyılın öncü kuramcılarından olan Northrop Frye, bu kitapta “yaratma” kelimesini kuşatan düşünceler ve imgeler bütününün, edebiyatın yapısını ve imge düzenini nasıl etkilediğini irdeliyor. Geleneksel varsayıma göre doğa, gerçeklik, kurulu düzen, olağan gidiş ve varoluşun kabul etmemiz gereken verileri ile bağlantılı gördüğümüz her şey, yaratmaya, başlangıçta evreni var etmeye yönelik tanrısal edime geri gitmelidir. “Yaratıcı” kelimesi insani faaliyetlere uygulandığında, insani olarak yaratıcı olan, “yaratma” kavrayışımızı derinden sarsan her ne ise odur; yaratmanın tersine çevrilmesi veya etkisiz kılınmasıdır. Bu bizi şöyle bir sonuca götürür: İnsan başarısının az sayıdaki olağanüstü biçimlerinden biri gibi görünen şey -sanatlara özgü yaratma- aslında bir tür yaratmamadır. Northrop Frye’ın ilk olarak 1980 Larkin-Stuart Konferansları olarak sunduğu bu kitap, okura sanatta yaratma kavramı üzerine ilginç, zihin açıcı ve düşündürücü bir bakış açısı kazandırıyor.
Moby Dick Yerküre ve Denizküre Arasında
Mehmet Aydın / Doğu Batı Yayınları
Fantastik serüvenler arasında Melville’in Moby Dick romanı anlatı ve çağrışım zenginlikleri ile okurunu uzun bir yolculuğa davet eder. Görünüşte, Kaptan Ahab, bir kazada kendisini sakatlayan balinanın peşine düşmüş ve engin sularda Moby Dick’i aramaya koyulmuştur. Kaptan er veya geç Moby Dick’i ele geçireceğini düşünür. Okyanusun uçsuz bucaksızlığı onun gözünü korkutmaz, çünkü hiçbir şey intikam arzusundan daha güçlü değildir. Melville insan ve gizem dolu hayvan dünyaları arasında kurduğu onca ilişkide, esasen, “kendi kendini zehirleyen”, “anlam ve yargılama kabiliyetini bütünüyle yozlaştıran” hınç duygusuyla birlikte en kadim duygu ve düşünce haritalarına doğru yol alır. Yazar Mehmet Aydın, Melville’den hareketle edebî tahlillerin bir adım ötesine geçer. Yerküre ve denizküre arasında birçok efsaneyi süsleyen, kutsal kitapların tasvir ettiği, hayal dünyalarına konu olmuş, felsefenin iz sürdüğü ve modernlerin daima bir anlam arayışında olduğu meseleleri, ikilemleri ve çatışmaları bir roman etrafında çözümler. İnsanlar arasında görünen ve görünmeyen ilişkilere dikkat çeker. Her aşamada duygu birikimleri çoğalır. Yaşam öykülerine umut ve trajediler eklenir. Böylelikle kavramlar birbirini besler ve açar. Gelinen noktada ise, insanın gücü ve güçsüzlüğü farklı araçlarla ve okumalarla deneyimlendiği gibi doğa, çevre, etik, hayvanlar, kapitalizm, tüketim kültürü vb. konular, Moby Dick’in perspektifinden, devasa bir balinanın gözünden bambaşka bir boyuta taşınmış olur.
ÖNERDİKLERİM
Seyyahın Kitabı & Evliya Çelebi Üzerine Makaleler
Nuran Tezcan / Yapı Kredi Yayınları
Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin izini süren makalelerden oluşan bir kitap Seyyahın Kitabı. Evliyâ Çelebi Asya’dan Avrupa’ya, Avrupa’dan Afrika’ya, Anadolu’dan Balkanlar’a, Kafkasya’dan İran’a, büyük Avrupa şehirlerinden Nil boyu kabilelerine Osmanlı coğrafyasını elli yıl boyunca adım adım dolaştı. Kimi zaman han odalarında menakıb dinledi, kimi zaman da çarşıların kalabalığına karışıp değişik kültürlerin insanlarıyla tanıştı. Zengin konaklarına misafir oldu; dağ başlarında, terk edilmiş kalelerde bir ateşin etrafına toplanmış başıbozuklarla dertleşti. Bir dünya klasiği olarak okunan Seyahatnâme’yi, verdiği bilgilerin ötesinde, edebi özelliklerini, anlatım gücünü, çağının zihin yapısının izdüşümünü ve Evliyâ Çelebi’nin sıra dışı kişiliğini irdeleyen elinizdeki kitap, yayınevimizin Seyahatnâme külliyatına değerli araştırmacı Nuran Tezcan tarafından yapılmış önemli bir katkı.
Seslerin Seyyahı Evliya Çelebi’nin Kayıp Sazları
Gökçe Güneygül / Doğu Kütüphanesi
Dünyada kendi adıyla anılan ve bir eşi daha bulunmayan “Evliya Çelebi Seyahatname”si, ünlü seyyahımızın gezdiği yerlerle, neredeyse akla gelmeyecek bilgilerle kaleme alındığı dönem ve dünyası, aynı zamanda bir halk ansiklopedisi niteliğindedir. Bu ansiklopedi içinde envayi çeşit bilgilerle, olağanüstü zenginliğe sahip Türk mûsîkisi ve mûsîki ile ilgili eserler, bestekârlar, sazlar, sazendeler, saz yapım ustaları külliyetli bir yer tutar. Ne var ki, bu denli zengin “Seyahâtnâme”nin içinde, bu sazların envanteri ve muhtevaları hakkında ciddi bir çalışmanın olmayışı kültür ve sanat hayatımızda açık bir eksiklik taşımaktadır. Zira, bu eksikliğin bir yanı da Çelebi’nin yaşadığı 17.yy’da adından bahsettiği, fakat günümüze ulaşmayan neredeyse yarısından fazlası “kayıp sazlar” oluşturmaktadır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler
Hüseyin Nihal Atsız / Ötüken Neşriyat
Evliya Çelebi’nin büyük ‘Seyahatname’si, kültür tarihi ve medeniyetimiz açısından paha biçilemez bir değere sahiptir. Avrupa, Balkanlar, Kafkaslar gibi Osmanlı coğrafyası içinde kalan veya bu sınırların dışında bulunan medeniyetler hakkında verdiği bilgiler bakımından da son derece önemli bir başvuru kaynağıdır. Eser, sadece Evliya Çelebi’nin yaşadığı 17. yüzyıl Osmanlı toplumunun kültürel değerlerine değil, birçok farklı milletin birikimine de ışık tutmaktadır. Bu kitapta yer alan seçme metinlerde, ağırlıklı olarak İstanbul, Osmanlı ve Anadolu coğrafyası, kutsal mekânlar ve kişiler hakkında bilgiler yer almaktadır. Büyük Seyyah’ın üslubuna sadık kalınarak kitaba alınan metinlerin özellikle genç okuyuculara yeni ufuklar kazandıracağına inanıyoruz.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler
Seyit Ali Kahraman / Yeditepe Yayınları
17. yüzyılda yaşamış büyük seyyah Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi’nde, Türk ve Dünya tarihine ışık tutan bir eser meydana getirmiştir. Bu büyük eserinde kendi deyimiyle 51 yılda, yedi iklimi ve on sekiz padişahlığı gezip dolaşmış, oralarda gördüklerini, dinlediklerini ve o yerlerle alâkalı öğrendiği bilgileri yazarak tarihimize ışık tutmuştur. Bir rüyanın tesiriyle başlayan Evliyâ Çelebi’nin yolculuğu tarih, edebiyat, halkbilimi, sanat tarihi, tasavvuf tarihi ve yerel tarih okurları için kaynak oluşturur niteliktedir. Öyle ki gezdiği yerlerin coğrafi konumunu, mimarisini, dilini, inancını, gündelik yaşantısını, giyim kuşamını ve bunların yanı sıra dinlediği ve şahit olduğu olayları etkileyici bir üslupla kaleme almıştır. Elinizdeki bu eser, bugün üzerinde 45 devlet kurulmuş büyük bir coğrafyaya ait bilgiler veren 10 ciltlik devasa Seyahatnâme’den, içindeki her konuya ait örnekler seçilerek hazırlanmıştır.
Musa Duman’dan Tavsiyeler
Bu sayımızda “Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri”, “Birgili Muhammed Efendi/Vasiyyetname”, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler”, “Makaleler & Eski Türkiye Türkçesinden Osmanlı Türkçesine”, “Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eserleri & Kutadgu Bilig Bildirileri” kitaplarının yazarı, dil ve edebiyat araştırmacısı, akademisyen Prof. Dr. Musa Duman’a “Evliya Çelebi ve Seyahatnâme temalı hangi kitapları okuyalım?” diye sordum. İşte aldığım cevaplar:
Seyyah-ı Âlem Evliya Çelebi’nin Dünyaya Bakışı
Robert Dankoff / Yapı Kredi Yayınları
Seyahatnâme, onlarca yıla yayılan geniş ve dağınık bir anlatı olmasına karşın, tek bir bireyin tek bir ‘an’ içindeki bakış açısının ifadesi olarak ele alınabilir. Çok açıktır ki yazar, yaşamı boyunca değişiklikler geçirmiş ve Osmanlı İmparatorluğu da bu süre içinde sabit kalmamış, aksine değişmiştir. Buna karşın, eser genel olarak her edebî eser gibi bir bütündür ve sergilediği görüntüler, Osmanlı zihninin içeriden mümkün olan en iyi fotoğrafını sağlar.
Elinizdeki çalışma, Evliyâ’nın dünya görüşünün farklı yönlerini keşfetmek için bu muazzam eserin derinlemesine incelenmesi olarak düşünülebilir. Kitabımda Evliyâ’yı mümkün olduğu kadar kendi ağzından konuşturmaya çalıştım ve onun düşünce dünyası ile açıklayıcı ve öyküleyici tarzını gösteren kimi kısa, kimi uzun birçok alıntıya yer verdim.
Evliya Çelebi’nin Dünyası
Komisyon / Mahya Yayınları
Evliya Çelebi hakkında bilinenler bilinmeyenlerinin yanında pek azdır. Elinizdeki Evliya Çelebi Yılı etkinlikleri kapsamında hazırlanan eser, bilinenlere yeni bilgiler ilave etmek ve onun dünyasına farklı kapılar aralamaktadır. Evliya Çelebi’yi, dönemini ve eserini daha yakından ve farklı yönleriyle ortaya koymak arzusuyla hazırlanan, Evliya Çelebi’nin Dünyası’nda seyyahımızın, hayatını, eserini, Seyahatname’nin kaynaklarını ve kaynaklık ettiği konuları, Osmanlı münevverinin Evliya Çelebi’ye bakışını, dünya seyyahları arasında Evliya Çelebi’nin yerini, bir seyyahı yakından ilgilendiren güvenlik, av, yol, yolculuk, yemek, menzil, kervansaray, para vb. hususlar ile Evliya Çelebi’nin dönemini siyasi, sosyal, kültürel, edebi, iktisadi ve folklorik açıdan değerlendiren yazılar yer almaktadır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler
Prof. Dr. Musa Duman / Kesit Yayınları
Türk ve dünya edebiyatında eşsiz bir seyahatnamenin yazarı olan Evliya Çelebi, bize 17. yüzyıl Osmanlı dünyasının komşularıyla birlikte muhteşem, çok renkli ve çok dilli, heyecan verici bir resmini verir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi günümüzden dört yüz yıl önce yaşanmış, ihtişamla dolu bir medeniyetin hatıratıdır. Bu hatırat ise kuru bilgi notları şeklinde, değil bizzat yaşayarak, ölüm tehlikeleri atlatılarak, isyanlara ve saray çatışmalarına, göz alıcı eğlencelere, inanılmaz olaylara şahit olunarak yazılmıştır. Bugün onu okuyunca uzakta kalmış bir medeniyetin ışıklarına hayran olmamak, şaşırmamak ve elbette öğrenmemek mümkün değildir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Seçmeler’i 100 Temel Eser serisi için, konunun uzmanlarınsan Prof. Dr. Musa Duman’ın kaleminden sunuyoruz.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi
Seyit Ali Kahraman & Yücel Dağlı / Yapı Kredi Yayınları
Asya, Avrupa ve Afrika’da gezip gördüğü yerler için yalnızca onun kullandığı bir dil ve bakış açısı ile tanıklık eden Evliya Çelebi, on ciltlik dev eserinin birinci cildiyle aynı zamanda ilk Türkçe İstanbul Monografisini de yazmıştır. Adlarını vermiş olsa bile birçoğunu bugün bilemediğimiz pek çok kaynaktan derlediği mitoloji ve tarih karışımı bilgilerden saray hayatına; pek çok ünlünün kişisel tarihinden şehrin gündelik hayatına; şehrin etrafını çevreleyen surlardan her türlü mimari esere; kapılardan tepelere ve iskelelere; savaş ve barışta şehrin ve ordunun ihtiyaçlarını karşılayan yüzlerce esnaftan bahçe ve mesirelere; padişahlardan her sınıftan yönetici, bilim adamı ve ilginç tiplere; devletçe düzenlenen şenliklerden çok özel meclislerde yaşanan eğlencelere varıncaya kadar akla gelebilecek her şey bu ciltte anlatılmıştır.
Evliya Çelebi’nin İzinde
Hayati Develi / Mahya Yayınları
Dünya dillerinin en görkemli seyahatnamelerinden birini kaleme alan Evliya Çelebi’nin yolculuğuna katılım için büyük bir imkan sunan eser, UNESCO tarafından kabul edilen, “2011 Evliya Çelebi Yılı” etkinlikleri kapsamında, Prof. Dr. Bekir Karlığa’nın proje yönetmenliğinde ve Dr. Coşkun Yılmaz’ın editörlüğünde Prof. Dr. Hayati Develi tarafından hazırlandı. Okuyucu, bu alanın en önemli uzmanlarından, kalem erbabı bir ilim adamının rehberliğinde Evliya Çelebi’nin İzinde’de, hızlı bir seyahatname okuması yapıyor, ülke ülke, şehir şehir, nehir nehir, dere tepe, gece gündüz, savaş ve barış ortamında, yamyamlar ve sultanlar arasında, saraylar ve çadırlar içinde, atlar ve gemiler üzerinde Evliya Çelebi’nin hemen peşinde, ona görünmeden ama arkasından ayrılmayarak, keyifli ve hızlı bir yolculuğa çıkıyor.
