Litros Sanat bu sayısında yeni bir çoklu diyaloğa daha alan açıyor, “Türkiye’de sanat eleştiriye, yoruma ve tartışmaya kapalı mı açık mı?” sorusunu soruyor. Her iki yanıtın da kendi içinde haklı veya doğru gerekçeleri olabilir. İşte bu dosya haberimizde bu gerekçelerin peşinden gidiyoruz. Bunu yaparken de bize sanatçılar, gazeteciler ve yazarlar eşlik ediyor…
Eleştiri, yorum, tartışma, soru sorma, cevap arama, konuşma veya dinleme… Her zaman ve her alanda çok önemli kavramlar… Sanat alanında da öyle hiç şüphesiz. Bir ülke veya toplumda sanatın, sanatçının eleştirilebiliyor oluşu da kendi içinde başka bir öneme sahip, aynı zamanda o toplumun demokratik ve çağdaş tutumlarının da habercisi elbette… Peki uzatmadan soralım, Türkiye sanat ortamında sanatçının ve sanatın kendisi tartışmaya ve eleştiriye açık mı? Bir diğer soruşla Türkiye’de sanatçılar ve sanatları (üretimleri, yapıtları, eserleri) sağlıklı ve izleyicinin çekimser olmadığı bir ortamda tartışılabiliyor mu, yorumlanabiliyor mu? Sanatçılar ise buna imkân tanır bir üslupta mı? Bu sorulara yanıtımızı sanatçı Seydi Murat Koç, mimar-sanatçı Celaleddin Çelik, gazeteci-yazar Funda Karayel, sanatçı Hakan Yılmaz, editör-fotoğrafçı İrem Çakır, TRT 2 editörü Gülbahar Kılınç, sanatçı Özge Kahraman, Yeni Şafak Gazetesi Kültür Sanat Editörü Sevda Dursun, kültür sanat yazarı Nil Has ve kültür sanat editörü-arşivci Hazal Özlü ile arıyoruz. Buyurun haberimize…
İzleyici sanat eleştirisi konusunda çekimser
Seydi Murat Koç (Sanatçı): Türkiye’de sanat ortamında sanatçılar ve eserleri, genel olarak tartışmaya ve eleştiriye açık olma eğiliminde. Ancak sanatçılar arasında eleştirilere karşı hassas olanlar da var. İzleyiciler ise sanat eleştirisi konusunda genellikle çekimser, özellikle yeterli bilgiye sahip değillerse. Geleneksel ve muhafazakâr yaklaşımlar, bazı eserlerin özgürce tartışılmasını kısıtlayabiliyor. Sosyal medya, sanat eserlerinin daha geniş kitlelerce tartışılmasını sağlayarak sanatçı ve izleyici etkileşimini arttırsa da yüzeysel eleştiriler ve aşırı baskı sanatçıları olumsuz etkileyebiliyor. Bu dinamikler, sağlıklı bir eleştiri kültürünün oluşmasını zorlaştırabiliyor. Öte yandan sanatçının eşlik ettiği sergilerde izleyicilerin eserlerle ilgili sorularını rahatça sorabilmesi, serginin atmosferine ve sanatçının tutumuna bağlı. Türkiye’de bazı sergi mekanları ve sanatçılar, izleyici-sanatçı etkileşimini teşvik ederken, bazı durumlarda izleyiciler çekimser kalabiliyor. Bu çekingenlik, sanat eserlerinin anlaşılmasını zorlaştırabilir. Sanatçılar ve galeriler, izleyicilerin rahatça iletişim kurabileceği ve sorularını sorabileceği bir ortam yaratmaya özen göstermeli.
Sanat eleştirmenlerinin yetişememesi bunun en büyük kanıtı
Sevda Dursun (Yeni Şafak Gazetesi Kültür Sanat Editörü): Türkiye’de sanat ortamının en büyük problemi, eleştiriye kapalı olması. Sanat eleştirmenlerinin yetişmemesi, bir eser veya serginin farklı yaklaşımlarla gündeme gelmemesi bunun en büyük kanıtı. Belki de modern sanat, yapısı gereği eleştirilmeye müsait değil. Zira klasik sanatta teoriler üzerine oturtularak eleştiri yapmak nispeten daha ayakları yere basan bir durum. Oysa modern sanat, herkesin yorumuna açık ve bunun doğrusu yanlışı yok. Yorumlar genelde izleyicinin yaşanmışlığı ve duygu-düşünce durumunu ortaya koyuyor. Bu şekilde tartışmalar da kişiselleşebiliyor. Belki bu sebepten dolayı sanatçı eserini anlatmak yerine, “Sen nasıl anlıyorsun?” sorusunu izleyiciye soruyor. Fakat ülkemizde sanatçıyı bir kenara bırakalım, sanatının bile eleştirilememesi, sanat ortamlarının kısır döngüye girdiğinin de alameti. Bir sanat eseri iyi veya kötü anlamda eleştirilip tartışılmadığı vakit ne gelişiyor ne de yankısı duyuluyor. “Eskiden iyi sanat eleştirmenleri vardı, artık yok” şeklindeki yakınmaları hep duyarız. Evet yok ama niye yok? İnsanların eleştiriye açık olmaması bunun bir sebebiyken, modern sanatın buna müsaade etmemesi başka bir sebep olabilir mi? Velhasıl ülkemizde sanatçı ile izleyici arasındaki mesafe de gittikçe açılıyor. Önemli isimlerin sanatı zaten ne eleştirilir ne de tartışılır. Gidersiniz, gezersiniz, anlayıp anlamamanız size kalmış, “Çok güzel” demekten başka hiçbir şey yapamazsınız. Güzeldir de zaten, sorun o değil fakat sanatçının eserleri farklı açılardan hiçbir zaman konuşulamaz. Haberleri tek düze yapılır. Bir süre sonra sanatçı da benzer şeyleri yaptığının farkına bile varmaz. Böyle bir ortamda sanat eleştirmeni yetişme ihtimali zaten hiç yoktur.
Sanatçının eserine karşı görünmez bir kalkanı var
Nil Has (Kültür Sanat Yazarı): Özellikle genç sanatçı adayları, galeri veya sanat mekânlarında kendilerine alan bulamadıkları ve bağımsız olmak istedikleri için sosyal medyayı aktif olarak kullanıyor. Bu durum, eleştiri ortamını sadece mekânlara özgü olmaktan çıkararak, sanatçı ve izleyicinin çekimser olmadığı, herkese açık olan platformlara taşıyor. Böylece herkesin ‘yorumcu, eleştirmen’ olma hali ortaya çıkıyor. Bu da sanatçı ve sanat eserlerinin tartışmaya, yoruma ve eleştiriye oldukça açık olduğunu gösterir. Sanatçıların eleştiri ve tartışmaya karşı siper aldıklarını gözlemlemedim ancak elbette eserine karşı görünmez bir kalkanı var. Fakat bazı sanatçıların eserlerini anlatmaktan çekindiklerini, açıklama yerine yorumu izleyiciye bıraktıklarını gözlemledim. Bunun eleştirel kaygıdan ziyade, eserlerin alt ve kavramsal metninin yeterince güçlü olmamasından kaynaklandığını düşünüyorum.
Eleştiri, yorum ya da bir eseri beğenmeme oldukça normal
İrem Çakır (Editör, Fotoğrafçı): Aslında hem sanatçı hem de sanatın kendisi eleştiriye açık. Burada sanatçıdan ziyade biz izleyiciler ya da sanat yazarları olarak ne kadar tarafsız alandayız bunu sorgulamalıyız. Bir işi beğendiğimizde bunu dile getirmek oldukça kolay, peki ya beğenmediğimizde? Gerçekten bir eseri beğenmediğimizi ve bunun gerekçelerini dürüstçe sıralayabiliyor muyuz? Ben bunu yapamıyorum, buradaki ana gerekçem karşımdaki sanatçıyı ve hevesini kırmamak doğrultusunda oluyor. Sanat eseri ve sanatçıyı ayrı okumayı bilsem de karşımdaki insan genelde bunu negatif bir perspektiften okuyor ve bu karmaşaya girmemek adına sessiz kalmayı tercih ediyorum. Eleştiri, yorum ya da bir eseri beğenmeme oldukça normal davranışlar; bir şeyleri beğenebiliriz ve bazılarını da beğenmeyiz. Bu asla bir hakaret ya da saldırı olarak görülmemeli. Bu durumun dışına çıkarak eleştirilerini yönelten pek çok izleyici ve sanat yazarı da mevcut. Ancak onlar da ‘sivri’ olarak nitelendiriliyor. Bu, eleştirinin ne kadar zor bir alan olduğunu gösteren bir örnek. Eleştiri yapıyorsanız sivri, yapmıyorsanız da çekimser olarak görülüyorsunuz.
Sanatçılar eleştirileri gelişimleri için bir fırsat olarak görmeliler
Gülbahar Kılınç (TRT 2 Editörü): Türkiye’deki sanat ortamı genel olarak tartışma ve eleştiriye açık bir potansiyele sahip. Ancak bu potansiyelin tam anlamıyla gerçekleşmesi, sanatçılar, eleştirmenler ve izleyiciler arasındaki açık diyalog ve karşılıklı anlayışın gelişmesine bağlı. Sanatın toplumdaki yerini güçlendirmek ve eleştirel düşünceyi yaygınlaştırmak için sanatçıların, eleştirmenlerin ve izleyicilerin daha fazla çaba göstermesi gerekiyor bana göre. Bu sayede, sanatın toplumsal dönüşümdeki rolü daha da belirgin hale geleceği kanaatindeyim. Sanatçılar eleştirilere açık olmalı ve bu eleştirileri kendi gelişimleri için bir fırsat olarak görmeliler. Eleştiriye kapalı bir sanat ortamı hem sanatçılar hem de izleyiciler için kısır ve durağan bir hale gelir. Eleştiriye açıklık, sanatçının kişisel tutumuna bağlı. Elbette olumsuz geri bildirimlere açık olmayan sanatçılar da var ama ben daha çok açık olan sanatçılarla karşılaştım… Sanatın özgürce tartışılabilmesi ve eleştirilebilmesi, daha dinamik ve zengin bir sanat ortamının oluşmasına katkı sağlar. Öte yandan bugüne kadar birçok sergi ve bienale katıldım, sanatçılarla röportajlar yaptım. Böylece sanatçı ile izleyici arasındaki etkileşimin ne kadar önemli olduğunu sıklıkla deneyimledim. Sanatçıların eserleri hakkında bilgi vermeye istekli olduğunu, ancak izleyicilerin bazen çekingenlik veya ortamın koşulları nedeniyle rahatça soru soramadıklarına da çok şahit oldum. Sanat galerileri ve organizatörler, daha interaktif ve samimi ortamlar yaratarak izleyicilerin sanatçılarla daha rahat iletişim kurmalarını teşvik etmeli.
Sanatçı olarak eserimin eleştirilmesine her zaman açığım ancak…
Özge Kahraman (Sanatçı, ARTtv Genel Yayın Yönetmeni): Bu tartışmaların sağlıklı ve açık bir zemin üzerinde gerçekleşmesi için özgür bir ortamın ve bilinçli bir izleyici kitlesinin varlığı gerekli. Eserlerimizin izleyiciyle anlam bulması, eleştirilerin ve yorumların yapılabilmesi için kritik bir unsur. İzleyicilerin sanatla kurdukları ilişki çoğu zaman yüzeysel kalabiliyor. Bu da sanatçının niyetini ve eserin derinliğini anlamalarını zorlaştırıyor. Bence bu konuda daha fazla etkileşim yaratmak gerekiyor. Sanatçı olarak Türkiye’deki sanat ortamında yorum ve eleştirinin sürdürülebilir olması için karşılaşılan engellerin ve fırsatların farkındayım. Hem sanatın kendisi hem de üretim sürecinde doğru bir diyalog geliştirmek büyük önem taşıyor. Tartışma ve etkileşimi teşvik eden bir ortam oluşturmak, sanatımızın gelişimi için de bir ihtiyaç. Sanatçı olarak eserimin eleştirilmesine her zaman açığım. Ancak eleştirinin ölçütleri genellikle farklılık gösterebiliyor. Bir izleyicinin benim eserime yaklaşımı onun sanatsal geçmişine, kişisel deneyimlerine ve estetik algısına bağlı. Bu nedenle sanat eserimin “doğru” ya da “yanlış”, “güzel” ya da “çirkin” olarak etiketlenmesi öznel bir hale geliyor. İnşası devam eden sanat tartışmalarının daha kapsayıcı olması gerektiği görüşündeyim.
Türkiye’de bir sanatçı olarak, izleyicilerle etkileşimde bulunmanın ve eserler hakkında açık bir tartışma ortamı oluşturmanın çeşitli zorlukları var. Eleştiriye açık olmanın getirdiği riskler, sanat eğitimi ve bilinç eksikliği, toplumsal baskılar gibi faktörler, sanatçının bu süreçte karşılaştığı başlıca engeller. İzleyicilerin belirli bir estetik veya içerik beklentisi içinde olmalarından bir sanatçı olarak rahatsız oluyorum. Eserlerime yapılan yorumları ve eleştirileri her zaman önemser, kendimi ve eserlerimi geliştirmek için kullanırım fakat bazen yapılan yorumlar heves kırıcı olabiliyor. Mağaraları resmediyorum ve çoğu kez izleyiciden “Şurada bir insan figürü olsa çok güzel olur aslında” cümlesini duymak beni rahatsız ediyor. Çünkü amacım mağaraları olduğu gibi kendi güzellikleriyle başka bir etkeni katmadan resmetmek. İzleyicilerin, sanatı belirli kalıplar içinde değerlendirmeleri, yaratıcılığı kısıtlıyor ve eserlerin tam anlamıyla anlaşılmasını engelliyor. Öte yandan bazı eleştirilerin kasıtlı olarak yapıcı değil de yıkıcı olabileceği endişesi sanatçıları izleyicilerle daha az etkileşime yönlendirebiliyor. Bu aslında sanatçının kendini koruma ihtiyacından kaynaklanabiliyor ve sanatçı savunmacı bir tutum sergileyebiliyor. Bazı yüzeysel eleştirilerde izleyiciye eserlerinizin kavramsal açıdan açıklamasını anlatsanız bile bazen bu eleştiri sadece yıkıcı olmak adına yapılmışsa aslında o açıklamanın yapılmasının bir sonuç vermeyeceğini de görüyorsunuz.
Türkiye’de sanat eleştirisi ve tartışması beklenen seviyede gelişemedi
Hakan Yılmaz (Sanatçı): Sanatın gelişimi için eleştirinin vazgeçilmez bir araç olduğu düşüncesi, sanat dünyasında genel kabul gören bir gerçekliktir. Ancak Türkiye’de, çeşitli nedenlerle sanat eleştirisi ve tartışması beklenen seviyede gelişememiştir. Peki neden Türkiye’de sanat eleştirisi yeterince gelişmiyor? Sanatın ticarileşmesi ve popüler kültürün etkisiyle, sanat eserleri daha çok estetik zevke hitap eden, kolay tüketilebilen ürünler olarak algılanmaya başlandı. Bu durum, sanat eserlerinin derinlemesine analiz edilmesini ve eleştirilmesini zorlaştırıyor. Ayrıca sanatçılar, eleştirilmekten korkarak eserlerini daha güvenli ve alışılmış kalıplara oturtma eğiliminde olabilirler. Bu da sanatın yenilikçi ve özgün olma potansiyelini sınırlamakta. Öte yandan Türkiye’de sanat eğitimi ve sanat bilinci yeterince yaygınlaşmadığı için izleyiciler sanat eserlerini nasıl değerlendireceklerini tam olarak bilemeyebilirler. Bu durum, sanatçılarla izleyiciler arasında bir iletişim kopukluğuna neden olabilir. Son olarak sanat dünyasının içindeki hiyerarşik yapılar, sanat piyasasının darlığı ve sponsorlukların azlığı gibi sosyo-ekonomik faktörler de sanat eleştirisinin gelişimini olumsuz etkileyebilir. Peki sanatın geleceği için ne yapılmalı? Sanat eleştirisinin önemi hem sanatçılar hem de izleyiciler tarafından daha iyi anlaşılmalı. Eleştiri, sanatın gelişimi için bir fırsat olarak görülmeli. Sanat eğitiminin her seviyede yaygınlaştırılması, sanat bilincini artırmaya ve izleyicilerin sanat eserlerini daha iyi anlamalarına yardımcı olacaktır. Öte yandan sanatçıların ve sanat kurumlarının desteklenmesi, sanatın daha özgür ve çeşitli bir şekilde üretilmesine olanak tanıyacaktır. Ayrıca sanatçılar, izleyiciler ve eleştirmenler arasında sürekli bir iletişim ve diyalog kurulmalı. Sonuç olarak, Türkiye’de sanatın gelişmesi için gerçek bir sanat zemininin oluşturulması gerekmekte. Bu zemin, eleştirinin özgürce yapılabildiği, sanatçılarla izleyicilerin birbirleriyle etkileşimde bulunduğu ve sanatın toplumun her kesimine ulaştığı bir ortam olmalı.
Sanatçılar eleştiriden pek hoşlanmıyorlar
Funda Karayel (Gazeteci, Yazar): Türkiye sanat ortamı, teoride tartışmaya, yoruma ve eleştiriye açık bir yapıya sahip olsa da pratikte bu her zaman mümkün olmayabiliyor. Özellikle genç veya yeni sanatçılar, eleştiriye karşı daha hassas olabiliyor ve savunmacı bir tavır sergileyebiliyor. Bu durumun sebepleri arasında, sanat eğitimi sürecinde eleştirel düşünceye yeterince yer verilmemesi, sanatçıların kendilerini yeterince güvende hissetmemesi ve sanat ortamındaki hiyerarşik yapılar sayılabilir. Bununla birlikte, sanatseverlerin de çekinceleri olabiliyor. Sanat eğitimi almamış veya sanat ortamına yeni dahil olmuş kişiler, sanat eserleri hakkında yorum yapmaktan veya eleştiri getirmekten çekinebiliyorlar. Genele bakarsak sanatçılar eleştiriden pek hoşlanmıyorlar. Sanatçıların üslupları bu konuda büyük farklılıklar gösteriyor. Kimi sanatçılar, izleyiciyle diyalog kurmaya ve onların görüşlerini almaya açıkken, kimileri daha mesafeli ve kendi sanat anlayışlarını savunmaya odaklı olabiliyor. Sanatçının kişiliği, sanat eğitimi aldığı kurum, içinde bulunduğu sanat çevresi ve daha pek çok faktör, bu üslubu etkileyebiliyor. Öte yandan sanat dünyasında sıkça karşılaşılan başka bir çelişki daha var, “Eserimi beğenmek zorunda değilsiniz” diyen sanatçının, aslında izleyicinin beğenisini önemsemesi… Sanat, bir iletişim biçimidir. Sanatçı, eserleriyle bir duyguyu, düşünceyi veya deneyimi paylaşma arzusundadır. Bu paylaşıma karşılık izleyicinin tepkisi, sanatçının başarısını ölçmek için önemli bir kriterdir. “Beğenmek zorunda değilsiniz” ifadesi, ilk bakışta sanatçının özgüvenini ve izleyiciye saygısını gösteriyor gibi görünebilir. Ancak bu ifade, aynı zamanda sanatçının eleştiriye kapalı olduğunu ve izleyiciyle gerçek bir bağ kurmak istemediğini de ima edebilir. Sanatçı, eserini sergilemeye karar verdiğinde, izleyiciyle bir iletişim kurma arzusunu da ortaya koyar. Bu durumda, izleyicinin tepkisini önemsememek, iletişim kurmaktan kaçınmak anlamına gelir. Eleştiri, sanatçının kendini geliştirmesi için önemli bir fırsattır. Eleştiriye açık olmayan bir sanatçı, kendi eksiklerini görmekte zorlanır ve gelişimini engeller. Sanat, izleyiciyle tamamlanır. Bir eserin değeri, izleyicinin yorumuyla anlam kazanır. Sanatçı, izleyiciyle arasındaki mesafeyi kapatmalı ve onlarla gerçek bir iletişim kurmalıdır. Eğer bir sanatçı, eserini sadece kendisi için yapıyorsa, onu evinde sergilemeye devam edebilir. Ancak eseriyle halka açılmayı seçtiğinde, izleyicinin tepkisini de göze almalıdır. Aksi takdirde, “Beğenmek zorunda değilsiniz” ifadesi, sadece bir kibir gösterisinden ibaret kalır.
Bir işi eleştirmek, işin sahibine saldırmak gibi algılanabiliyor
Celaleddin Çelik (Mimar, Sanatçı): Türkiye’de bir şey hakkında yapılan yorum genelde başka bir bağlama gönderme yapar, sizi bir kampa sokar, bir kategoriye dahil eder, bir takıma ait kılar. Bu ortamda bireyin özgün kimliği ile var olması, onu inşa etmesi çok güç. Herhangi bir konuda herhangi bir görüş veya yorum, entelektüel çevrelerde bile kişiyi bir klişeye hapsetmek için dört gözle bekleniyor. Bir olgunun, işin, kavramın bizzat kendisini konuşmayı zorlaştıran bir ortam var. Bunun yerine o işi yapan kişinin kim olduğu, onu desteklemenin veya eleştirmenin ne anlama geldiği, kimi kiminle yan yana getirdiğini önemseyen tuhaf bir sosyal yapı bu. Yüksek hırs ve kariyer odaklı şöhret inşasının sonucu olarak, kişi kültleri belli çevrelerde “network” ağları üzerinden dokunulmazlıklar yaratıyor. Bir işi eleştirmek, işin sahibine saldırmak gibi algılanabiliyor. Maalesef diğer yönden eleştiri de çoğunlukla samimi olarak yapılmıyor. Türkiye’deki sanat, müzik, mimarlık ortamı şahit olduğum kadarıyla tekil örnekler dışında samimi biçimde kullanılmıyor. Olumlu eleştiri veya övgü PR aracı olarak birini öne çıkarmak, olumsuz eleştiri ise birini baltalamak, aşağı çekmek için kullanılan enstrümanlar olmamalı. Sanatın kendisi için eleştirmeyi öğrenmeliyiz, bu dar çerçevenin dışına çıkılması gerekiyor. Her şeyi kişisel almaya yatkın bir toplum yapısı var. Yurtdışında edindiğim tecrübelerde, profesyonel eleştirmen veya sıradan bir ziyaretçinin, öncelikle içtenlikle yapılan şeyi anlamaya çalıştığına şahit oldum. Sanatçının yapmaya – aktarmaya çalıştığını kavrayabilmek bir öncelik. Sorulan sorular, çoklukla bu amaçla sorulur. Öte yandan sanat çevrelerinin ve tanışıklıkların bir tür taraftarlığa dönüşerek klikler ve hatta bazen çeteler gibi davranması, sanat üretimini baltalayan sonuçlar doğuruyor. Teşvik etme, birbirine destek olma, yüreklendirme çok önemli ve takdir edilesi tavırlar. Ancak bununla birlikte eleştiriye yer açmaya, ziyaretçi ile sanatçı arasındaki mesafeyi yatayda tekrar inşa etmeye ihtiyacımız var. Belli bir tanınırlık ve tecrübe, bir dokunulmazlık zırhı getiriyorsa sanatçı önce kendisi bu zırhtan soyunmak istemeli. Bu ağır zırhlar ve kalkanlar, onu giyen kişiyi hantallaştırır, hareketlerini kısıtlar, yavaşlatır, ilerlemesine engel oluşturur.
Birçok sanatçı, eserlerinin tartışılmasına ve eleştirilmesine açık
Hazal Özlü (Kültür Sanat Editörü ve Arşivci): Türkiye’de sanat ortamı, sanatçıların ve sanat eserlerinin tartışılmasına belirli düzeyde olanak tanıyor ancak bu süreç, sanatçının tutumu, toplumsal normlar ve politik iklim gibi birçok faktörden etkileniyor. Türkiye’de sanat galerileri, müzeler, bienaller gibi birçok platform, sanat eserlerinin tartışılmasına ve eleştirilmesine olanak tanıyor. Bu kurumlar, sanat eserlerini sergileyerek ve eleştiri yazılarına yer vererek sağlıklı bir tartışma ortamı yaratmaya çalışıyor. Geleneksel medya ve sosyal medya da sanat eserlerinin ve sanatçıların daha geniş kitlelerce yayılıp birçok tartışılmasını mümkün kılıyor. Sosyal medyada sanat eserleri hakkında çok sayıda yorum ve eleştiri görmek mümkün. Birçok sanatçı, eserlerinin tartışılmasına ve eleştirilmesine açık. Sanatçılar, eserleri hakkında geri bildirim almayı ve eserlerinin farklı perspektiflerden yorumlanmasını sanatın bir parçası olarak görüyor. Ancak bazı sanatçılar eleştiriye daha kapalı olabiliyor. Eleştiriler, bazen kişisel saldırı olarak algılanabiliyor ve bu durum tartışma ortamını olumsuz etkileyebiliyor. Öte yandan bazı kültürel normlar ve tabular, belirli sanat eserlerinin tartışılmasını zorlaştırabilir. Toplumun belirli kesimleri bazı konulara karşı daha çekimser olabiliyor. Öte yandan Türkiye’deki sanat ortamı, farklı sanatçılar ve etkinlikler arasında çeşitlilik gösteren bir yapıya sahip. Kimi zaman çok açık ve teşvik edici bir atmosfer sunulsa da bazen izleyicilerin sorularını ve görüşlerini rahatça ifade edebilmeleri için gerekli olan ortam tam olarak sağlanamayabiliyor. Ancak genel eğilim, daha fazla etkileşim ve iletişime yönelik bir gelişim göstermekte. Bu konuda sanatçıların, küratörlerin ve sanat organizasyonlarının rolü büyük önem taşıyor.
